Խմբապետ Շավարշ.գեղարվեստական և պատմական կերպարները

1.Բովանդակությունը

«Խմբապետ Շավարշը» պոեմում նկարագրվում են Հայ ժողովրդի պատմության 1918 թ. իրադարձությունները: Խոսվում է Շավարշի ու Դրոյի հակամարտություններից: Այդ ժամանակ Դրոյի հեղինակությունը բարձր էր, և նա կարող էր դառնալ ռազմական մինիստր: Գրավել էր նաև շատ ուրիշ պաշտոններ: Իսկ Շավարշը ստիպված ընդունում էր՝ «Դե, Դրոն, թագավոր է: - Ու թող լինի»:

Դրոն կանչել է Շավարշին ու իր տղերքին։ Ողջ գիշեր Շավարշը խմում ու հիշում է իր գործերը՝ փորձելով գուշակել, թե ինչու է Դրոն կանչել, մտածում էին`ինչ- որ գործի համար է կանչել: Մտածելու ընթացքում անընդհատ խմում է իր խմբի տղաների հետ, հետո էլ ճանապարհ է ընկնում`գնում Դրոյի մոտ: Բայց ճանապարհին մարդկանց է տեսնում ու հրամայում է պատին շուռ գալ, թե չէ կսպանի: Միայն մի մարդ չի հնազանդվում` Շավարշի խաչեղբայրը:

2. Գլխավոր հերոսի պատմական և գեղարվեստական կերպարների բնութագիրը

Շավարշ Բասենցյանը (1874-1937 թթ.) կրթված մարդ է եղել: Ավարտելով հայրենի Խաչլու(Ալաշկերտի մոտ) գյուղի դպրոցը՝ նա մեկնել է Էջմիածին, սովորել Գևորգյան ճեմարանում, հետոավարտել Շուշվա թեմական դպրոցը: Նա երազում էր մեկնել Եվրոպա և բարձրագույն կրթությունստանալ, բայց չի հաջողվում, հետո մտնում է հեղափոխական շարժման մեջ և ընդունվումՍոֆիայում ստեղծված հայկական ռազմական ուսումնարանը: Ավարտելուց հետո վերադառնում էհայրենիք, մասնակցում ազատագրական կռիվներին: Գերի է ընկնում թուրքերի ձեռքը ևդատապարտվում 101 տարվա բանտարկության: Դեռևս Կարսում եղած ժամանակ մտերմացել էԵղիշե Չարենցի հետ: 1919 թ. փետրվարին մասնակցել է արևմտահայոց երկրորդ համագումարին:Համագումարի օրակարգում կարևոր հարցեր էին՝ գաղթականների քաղաքական նպատակներիձևակերպումն ու արտահայտությունը, նրանց ներգաղթի հարցը և ներկայացուցչական մարմնիընտրությունը:  Համագումարից հետո պատվիրակները ցրվեցին Հայաստանում՝ ծանոթանալուարևմտահայ գաղթականների կացությանը: Դրանից էլ Շավարշը խիստ հուզված ու զայրացած էր,նա չէր կարող լռել: Նա գրեց հոդվածներ, դատապարտեց գաղթականների հարցերով զբաղվողկազմակերպություններին ու անձանց՝ մեղադրելով նրանց հանցագործ անտարբերության ուանգործության մեջ:

Գեղարվեստական կերպար Շավարշը մի հաղթ, տարիքոտ, բարձրահասակ մարդ է, բեղերով, աջ, թե ձախ այտին դանակի հարվածի սպիացած հետքով: Կյանքը պատերազմների մեջ անցկացրած մի զորական էր: Կրակներում բովված խմբապետն արհամարհում է պուդրայած երեսներով և պատերազմի երես չտեսած ռուսահայ սպաներին: Չարենցը խմբապետին ներկայացնում և որպես զինվորի, ով ժողովուրդ է փրկել և մտահոգված է իր ազգի ճակատագրով: Շավարշը կռվի մարդ էր: Ո՞վ գիտե Դրոյին: Այո: Ո՞վ գիտե:
Կարող է սարքել հազար դավ: Դրոն:
Դժվար է կռվել հետը:
Չուզեց խաթրով անի — կանի զոռով:
Կհանի իր վրեժը: — Երեկ չէ՞ր միթե,
Որ Շավարշն սպառնաց շտաբը քանդել:
Ինչո՞ւ: — Որովհետև
Ռուսահայ սպաներն են իշխում այնտեղ:
Ռսացած սպաները: —
Օսլայած տղերք,
Ձեռքերին ձեռնոցներ, դեմքերին՝ պուդրա:
Ո՛չ զենք են տեսել, ո՛չ կռիվ:

Գեղարվեստական կերպար Շավարշն էլ է զայրացած մի կերպ Ռուսահայաստան հասած մարդկանց նկատմամբ վերաբերմունքից
(ընդունեցին թուրքերից էլ վատ… հատվածը գտիր)։

Մի ուրիշ հատվածում երևում է Շավարշի սկզբունքայնությունը։ Նա թրքուհուն սպանում է՝ չզիջելու համար։ Սպանում է նաև զինվորին, որովհետև կնոջ համար իր հետ վիճում էր ։

 Չե՛մ տա, — գոռաց զինվորը, — չեմ տա, Շավարշ, իմն է. —
Իմ ձեռքերից փախավ շան քածը...
Վրա պրծավ մռայլ, — ու շողշողաց դաշույնը,
Ու Շավարշին թվաց, թե հարբած է: —
Ու հիշում է Շավարշը — Կինը՝ վերքը կողքին՝
Թավալվում է իր կարմիր արյան մեջ — և —
Իր մաուզերի շո՛ղքը, իր մաուզերի շո՛ղքը,
Ու զինվորի դիակը — իր ձիու սմբակների առջև...

Ու հիմա՝ Դրոն կանչել է….
Շավարշը ծայրահեղ հուսահատության մեջ է: Իսկ հուսահատությունը ներկայացվում է այսօրինակով`.

Անցնում էր Շավարշը, իր խմբով, մայթից,

Տարածում էր շուրջը զարհուրանք, դող:

Եվ հանկարծ-կրկին նա քաշեց մաուզերը,

Առաջին հանդիպած մարդուն հրամայեց.

-Դեպի պատը ռեխդ, դե շուռ տուր երեսդ, տեսնում ես` անցնում եմ մայթից-ահա ես:

Հենց զայրույթն էր պատճառը, որ Շավարշը չափը կորցրել ու անճանաչելի էր դարձել:

4. Ասելիք

 Այս ստեղծագործությունը ուժի մասին է: Ամեն մեկն իր ուժն էր ցույց տալիս, որն էլ հանգեցնում էր իրար միջև արհամարհանքի: Եղիշե Չարենցն այս ստեղծագործությամբ ուզում է ասել, որ խմբապետությունը ապագա չունի, ամեն մեկը իր դիրքերից է նայում և իր ուժը փորձում կիրառել իրենից ցածրերի վրա: Իսկ այս ամենն էլ չի կարող բերել երկրի վերականգնման: Հարկավոր է գաղափար, միտք, ծրագիր, դիվանագիտություն, տնտեսագիտություն։ Խմբապետությունը միայն ուժ է, այն էլ՝ նայած երբ։ Շավարշը գիշերով մտածում ու խմում էր, իսկ երբ դուրս էր գալիս, արդեն առավոտ էր: Եվ հենց գագաթնակետն էլ այնտեղ էր, երբ Շավարշի վրա ատրճանակ են պարզում:

Ստեղծագործությանը գեղեցիկ երանգներ են տալիս մակդիրները՝ զառանցող քաղաք, ծանր տագնապալի քուն,պատերազմի թաթ,  մարմանդ լուսաբաց, պղտոր հայացք, համեմատությունները՝ Դումանը շոյում է, ինչպեսզեփյուռ, Ձիերի դոփյունը, ինչպես երգ: Սև մազերը թափված ուսերին, կուրծքը բաց, ալաբաստրե, ճերմակձյուների նման շողշողում էր կուրծքը, ինչպես լուսաբացին Ալագյազը, երբ ցնդում է դումանը: Ձայնը`աղբրինման, աղբրի նման զուլալ: Գյուղը դիակ էր կարծես: Ուղեղում մշուշ էր-կարմիր, ալ, արյունարբու, ուղեղումթուրք կնոջ մարմինը վառվում էր, որպես վերք: Իսկ Շավարշը մի գայլ էր, որ կորցրել էր մի էգ-մի սպիտակ, միմաքուր, մի հրաշալի: Թաթիկը`սիրեկանի նման գրկած Հարոյին` համբուրում էր նրան հարյուրապատիկ:Արդեն բաց-կարմիր թանաքի նման Երևանի վրա թափվում էր հորանջող ու մգլած այգը, փոխաբերությունները՝Ուղեղում մշուշ էր-կարմիր-ալ,արյունարբու: Քաղաքը դեռ քնած էր լուռ, համր, ծանր և այլն։

Ընդհանրապես Չարենցը յուրօրինակ բառապաշար է օգտագործում՝ ժամանակի պահանջով հայկական բառապաշարի մեջ մտած օտար բառեր, որոնք ենթարկվում էին հայերենի քերականական կանոններին : Օրինակ՝
 

Ալաբաստր-սպիտակ փայլուն գաջաքար

Հարամզադե- ապօրինի ծնունդ

Կամեր- սենյակ, խուց

Աշիրաթ-արաբ. Քրդական ցեղ

Մաուզեր- ատրճանակի տեսակ

5. վերաբերմունք

Շավարշի կերպարը ուժեղ է, ունի որոշ կատաղի հատկանիշներ, բայց և հայրենիքի զինվոր է, ժողովուրդ է փրկել կործանումից: Չարենցը Շավարշին «մաուզերիստ» էր համարում: Ճանաչելով Շավարշին Չարենցի գործով՝ եթե անգամ համակրանք չի առաջանում, հետաքրքրություն ժամանակաշրջանի և կոնկրետ Շավարշի կերպարի նկատմամբ առաջանում է։

Աղբյուրներ`
Եղիշե Չարենց «Լույս» հրատարակչություն 1985,
 Հայ գրականության դասագիրք «Արևիկ» 2010,

Կայքի հղում` http://pepitoshka.livejournal.com/180163.html

http://www.youtube.com/watch?v=kbV-7dcCcRQ

http://culture.azg.am/?lang=AR&num=2006101408